تاریخ اجتهادتاریخ اجتهاد را به ۳ عصر می‌توان تقسیم کرد: عصر تشریع ، عصر حضور امامان معصوم (علیهم‌السلام) و عصر غیبت. ۱ - عصر تشریعمقصود از عصر تشریع، زمان حیات پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و هنگام دریافت وحی است. در این عصر، احکام الهی به‌وسیله قرآن و سنّت بیان شده است. آیه ۱۲۲ توبه «لِیتفقَّهوا فِی الدّینِ و لِینذِروا قَومَهُم» بر جواز و وجود اجتهاد در این عصر دلالت دارد؛ هرچند برخی، با استدلال به امکان تحصیل یقین به احکام از طریق وحی ، اجتهاد در این عصر را جایز نمی‌دانند. [۳]
حاشیة البنائی، ج۲، ص۳۸۷.
۲ - عصر حضور امامان معصومعصمت امامان (علیهم‌السلام) تبعیت از سنت آنان را واجب می‌کند و براساس این اعتقاد، فقه شیعه پویا و غنی است. در این عصر، چنان‌که در برخی از روایات نیز آمده، شیعیان با تشویق امامان (علیهم‌السلام) به اجتهاد صحیح روی آوردند و امامان معصوم (علیهم‌السلام) برای حفظ مواریث فقهی و کلامی، ضمن تأکید بر اجتهاد، پیروان خود را از خلط آرای شخصی با احادیث، باز‌داشتند، و بر حفظ، کتابت و نقل صحیح آن ترغیب کرده، هم‌زمان، اجتهادات فقیهان اهل سنت را که براساس قیاس و استحسان و اجتهاد به رأی بوده، مردود دانسته‌اند. [۸]
وسائل‌الشیعه، شیخ حر عاملی، ص۴۱.
۳ - عصر غیبتدر حدیثی، امام زمان (علیه‌السلام) مرجع دست‌یابی اهل دین به احکام، در عصر غیبت را فقیهان می‌داند. با توجّه به این بیان، رهبری فکری و مرجعیت دینی در عصر غیبت از امامان معصوم (علیهم‌السلام) به فقیهان جامع شرایط سپرده شده است. در عصر غیبت، اجتهاد فراز و نشیب‌ها و تطوراتی را پشت سر گذاشته است: الف. مرحله جمع‌آوری و تنظیم احادیث و تألیف کتاب‌های فقهی به‌صورت روایی با حذف سند؛ [۱۱]
تاریخ فقه و فقها، گرجی، ابوالقاسم،ص۱۲۸-۱۴۰.
[۱۲]
تاریخ فقه وفقها، ص۲۲۷.
[۱۳]
تاریخ فقه و فقها، گرجی، ابوالقاسم، ص۲۳۷ .
[۱۴]
تاریخ فقه و فقها، گرجی، ابوالقاسم، ص ۲۴۰-۲۴۲.
[۱۵]
تاریخ فقه و فقها، گرجی، ابوالقاسم، ص۲۲۳.
[۱۶]
مناهج الوصول، خمینی، سید روح الله، ج۱، ص۱۴-۱۵.
کتاب‌هایی نظیر مقنع صدوق و مقنعه مفید و نهایه شیخ به همین شکل تألیف شد.ب. مرحله کمال اجتهاد و تدوین مستقلّ کتاب‌های فقهی نظیر مبسوط شیخ طوسی . ج. رکود اجتهاد در فقه شیعه . در این مرحله، اجتهاد شیعه از پویایی و حرکت باز‌ایستاد و با اثرپذیری غالب فقیهان از آرای شیخ طوسی، اجتهاد در عمل تعطیل شد. د. مرحله حرکت و رشد مجدّد اجتهاد. ه. پیدایش اخباری‌گری که انزوای اجتهاد مبتنی بر اصول را سبب شد. و. مرحله احیای دوباره اجتهاد و افول تفکر اخباری‌گری. ۴ - مقدمات اجتهاداجتهاد در عصر حضور، بر استفاده حکم از کلام پیامبر و امامان معصوم (علیهم‌السلام) اطلاق می‌شد؛ ازاین‌رو بر فراگیری علوم پیش‌نیاز متوقف نبود؛ ولی در عصر غیبت، بر شناخت مجموعه‌ای از علوم، مانند:صرف، نحو ، لغت ، منطق ، رجال ، اصول و آشنایی با کتاب و سنّت و محاورات عرفی و... موقوف است. در مقدار لازم هر یک از این علوم پیش‌نیاز بحث است؛ ولی در حقیقت اجتهاد، که همان ردّ فرع به اصل است، تفاوتی میان عصر حضور و عصر غیبت نیست. ۵ - پانویس
۶ - منبعدائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله«اجتهاد». |